Neuroróżnorodność: niestandardowe trudności, ale za to niestandardowe zdolności

Neuroróżnorodność (ang. neurodivergence) to określenie, które odnosi się do różnych sposobów przetwarzania informacji przez mózg. W praktyce może przejawiać się to jako różnorodny sposób myślenia, przetwarzania informacji zmysłowych, spostrzegania. Neuroróżnorodność jest naturalną i niezwykle fascynującą cechą ludzkiego mózgu. W tym artykule wyjaśniamy, w jaki sposób neuróżnorodność przejawia się u osób z cechami dysleksji, ADHD oraz spektrum autyzmu i jakie niesie ze sobą zalety.

Czym jest neuroróżnorodność?

Judy Singer, australijska socjolog, utworzyła określenie "neurodiversity" w 1998 roku, aby uznać, że mózg każdego człowieka rozwija się w wyjątkowy sposób. Neuroróżnorodność nie jest terminem medycznym. Jest to sposób na opisanie ludzi za pomocą słów innych niż "normalny" i "nienormalny". Jest to ważne, ponieważ nie ma jednej definicji "normalnego" sposobu działania ludzkiego mózgu.

Kim jest osoba neurotypowa?

Osoba neurotypowa to osoba, która myśli, postrzega i zachowuje się w sposób, który jest uważany za normę przez ogół populacji. Instytucje takie jak szkoły, czy miejsca pracy są zazwyczaj zaprojektowane tak, aby pomieścić osoby, które pasują do tych norm. Neurotypowy nie oznacza "normalny". Oznacza to po prostu, że zachowania mieszczą się w oczekiwanych granicach, które mogą różnić się w zależności od kultury. Na przykład bezpośredni kontakt wzrokowy jest uważany za niegrzeczny w niektórych kulturach, a oczekiwany w innych.

Przykłady neuroróżnorodności

Słowo neuroróżnorodność odnosi się do różnorodności wszystkich ludzi, ale często jest używane w kontekście zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD), czy zaburzeń koncentracji uwagi (ADHD). Niektóre z zaburzeń, które są najbardziej powszechne wśród osób określających się jako neuroróżnorodne, obejmują:

• Zaburzenie ze spektrum autyzmu (w tym zespół Aspergera).
• Zespół nadpobudliwości psychoruchowej (z deficytem uwagi) (ADD/ADHD).
• Dyskalkulia (trudności z matematyką).
• Dysgrafia (trudności z pisaniem).
• Dysleksja (trudności z czytaniem).
• Dyspraksja (trudności z koordynacją).
• Zaburzenia przetwarzania sensorycznego.
• Niektórzy zaliczają do neuroróżnorodności również choroby psychiczne, takie jak choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia obsesyjno-kompulsywne i inne.

Dla lepszego zrozumienia neuroróżnorodności, posłużmy się przykładem:

Osoba A : 10-letnie dziecko z cechami zaburzeń ze spektrum autyzmu (ASD), które ma trudności w sytuacjach społecznych. Główny problem tego dziecka to problem społeczny, a za to niezwykle duże zainteresowanie rysowaniem. Dziecko jest naturalnie lepsze w rysowaniu bez uczęszczania na zajęcia i nauki rysowania.

Osoba B : 30-letni dorosły, który nauczył się rysować dopiero w wieku 17 lat, a rozwój umiejętności rysowania wymagał dużego nakładu czasu i ciężkiej pracy. Osoba ta jest bardzo towarzyska i łatwo nawiązuje znajomości.

Nikt nie uznałby osoby dorosłej za zaburzoną, ponieważ nie potrafi malować tak dobrze jak dziecko. Neuroróżnorodność oznacza, że naturalne jest, że rozwijajam się inaczej i mam swoje własne zdolności i zmagania. Opisanie osoby jako neuroróżnorodnej potwierdza, że jest ono "inaczej uzdolnione". Co istotne, cechy ze spektrum autyzmu mogą mieć różne nasilenie i przybierać, wiele różnych form, z których wiele występuje u osób bez ASD.

Neuroróżnorodność czy zaburzenie?

Neuroróżnorodność opisuje ideę, że ludzie doświadczają i wchodzą w interakcje z otaczającym ich światem na wiele różnych sposobów; nie ma jednego "właściwego" sposobu myślenia, uczenia się i zachowania, a różnice te same w sobie nie są postrzegane jako zaburzenia. Różnorodność oznacza to, że dana osoba ma swoje odmienne mocne strony i zmaga się z innymi problemami niż osoby, których mózgi rozwijają się lub działają bardziej typowo. Problemy te nie muszą kwalifikować się do diagnozy zaburzenia. Podczas gdy u części osób neuroróżnorodnych nie występują żadne zaburzenia, u niektórych z nich dochodzi to pewnych dysfunkcji, która wpływa na życie jednostki. W tym przypadku, klinicznie mowa o diagnozie zaburzenia, np. koncentracji uwagi w ADHD.

W którym momencie mówimy o zaburzeniu?

Aby zdiagnozować zaburzenie posługujemy się kryteriami wpływu charakterystycznych objawów na funkcjonowanie jednostki w różnych obszarach życia. Z racji, że zarówno ADHD jak i autyzm występuje w spektrum, objawy mogą mieć różny stopień nasilenia i różnić się. Dana osoba może posiadać cechy ze spektrum ADHD, ale nie nasilonych do tego stopnia, aby podlegać kwalifikacji według klinicznych kryteriów diagnostycznych ADHD.

Dar odmienności: zalety neuroróżnorodności

Słowem określającym ludzi, którzy nie cechują się neuroróżnorodnością, jest termin "neurotypowy". Oznacza to, że na ich mocne strony i wyzwania nie ma wpływu odmienność sposobu działania mózgu, w przeciwieństwie do osób neuroróżnorodnych. W przypadku osób neuroróżnorodnych, odmienność pracy mózgu sprawia, że odbiegają od osób typowych w wykonywaniu pewnych zadań, sposobie myślenia. Ta odmienność jednak wiąże się również z zaletami, umiejętnościami, które są niestandardowe. Możliwe mocne strony obejmują lepszą pamięć, zdolność do łatwego wyobrażania sobie trójwymiarowych (3D) obiektów, zdolność do rozwiązywania złożonych obliczeń matematycznych w głowie i wiele innych.

Jakie zalety może przynosić neuroróżnorodność?

Poniżej przedstawiamy na przykładzie spektrum autyzmu, ADHD oraz dyskalkulii, jakie zalety może przynosić neuroróżnorodność.

ADHD: zaburzona koncentracja uwagi, ale za to zwiększona zdolność kreatywnego myślenia, znajdowania rozwiązań problemów.

Osoby z ADHD cechuje myślenie dywergencyjne. Jest to zdolność do dostrzegania wielu możliwych odpowiedzi na pytanie, wielu możliwych sposobów interpretacji pytania, dzięki myśleniu nie tylko w sposób liniowy ale rozbieżny. Myślenie dywergencyjne nie jest synonimem, ale jest umiejętnością niezbędną do pojawienia się kreatywności. Jednak kosztem myślenia dywergencyjnego, mogą być trudności z koncentracją. Duża ilość asocjacji (skojarzeń), sprawia, że osoby te łatwiej się rozpraszają. W przypadku odpowiednich warunków i interesującego tematu potrafią za to wejść w stan hiperkoncentracji.

→ Umiejętność myślenia nieszablonowego, kreatywnego znajdowania rozwiązań problemów, sprawia, że osoby z ADHD często to pomysłodawcy startup, biznesów.

Spektrum Autyzmu (ASD): i odmienne przetwarzanie sensoryczne, ale za to wysoka umiejętność obserwacji i analitycznego myślenia

Ilość bodźców, które dopływa do naszego mózgu jest olbrzymia, bodźce wzrokowe, słuchowe, czuciowe. Kluczowa zatem jest właściwa integracja tych bodźców, i skupienie się na najważniejszych (dzięki zdolności do selektywnego filtrowania). Typowo mózg daje nam możliwość wybiórczego skupienia się na niektórych aspektach otoczenia i ignorowania innych, utrzymując ilość bodźców sensorycznych na rozsądnym poziomie. Mózg osoby autystycznej działa odmiennie, wydaje się absorbować wszystkie informacje w równym stopniu, bardziej intensywnie. Podkreślają to odkrycia neurofizjologiczne. Badania z użyciem EEG pokazują, że aktywność fal gamma w korze przedczołowej zaangażowana w proces filtracji jest inna niż u pozostałych osób. Może to prowadzić do przeciążenia sensorycznego, oraz wynikającego z niego, stresu i niepokoju, co może skutkować opóźnioną reakcją lub brakiem reakcji w ogóle. Aby zredukować ilość bodźców, osoby z ASD zazwyczaj przestrzegają typowych/standardowych codziennych rutyn, bądź miejsc gdzie jest głośno, bądź np. jest dużo ludzi.

→ Umiejętność obserwacji, analitycznego myślenia, wyłapywania schematów, tam gdzie inni tego łatwo nie widzą, sprawia, że lepiej niż inni mogą sobie radzić w rozwiązywaniu złożonych problemów. Fiksacja na wzorcach, systemach i rutynie występująca u części osób autystycznych może być cenna w miejscu pracy. Osoby z wysoko funkcjonującym autyzmem mogą na przykład doskonale sprawdzać się na stanowiskach związanych, np z testowaniem oprogramowania lub kontrolą jakości, dzięki swojej dbałość o szczegóły. Część autystyków zamiast interakcji społecznych wybiera skupienie się na swoich pasjach, co czyni ich ekspertami w dziedzinie, w szczególności w naukach ścisłych.

Dysleksja: Trudności w czytaniu a za to ponadprzeciętne zdolności wizualno-przestrzenne

Osoby z dysleksją mają trudności z czytaniem, ponieważ ich mózg nie przetwarza języka pisanego tak, jak mózg osoby bez dysleksji. Badania pokazują, że podczas gdy osoba z dysleksją ma słabiej rozwinięte połączenia lewej półkuli mózgu ("półkuli językowej"), połączenia prawej półkuli są znacznie bardziej rozwinięte. Właśnie prawa półkula jest odpowiedzialna za wyobraźnię przestrzenną. Ta odmienność pracy mózgu, sprawia, że osoby z dysleksją lepiej niż inni radzą sobie z przetwarzaniem wizualno-przestrzennym, bogatą narracją, lepiej przetwarzają oraz mentalnie wizualizują obiekty 3D. Dzięki temu mają naturalny talent do takich zawodów jak projektowanie graficzne i artystyczne, architektura, czy inżynieria.

→ Umysły dyslektyków przetwarzają informacje w rozbieżny, kreatywny i lateralny sposób i stworzyły jedne z największych wynalazków, marek i dzieł sztuki na świecie.

Dlaczego neuroróżnorodność jest ważna?

Neuroróżnorodność jest naturalną i niezwykle fascynującą cechą ludzkiego mózgu. Zamiast traktować ją jako problem do rozwiązania, powinniśmy celebrować tę różnorodność i doceniać unikalne perspektywy i umiejętności, jakie każdy z nas wnosi do społeczeństwa. Poprzez zrozumienie i akceptację neuroróżnorodności możemy tworzyć bardziej otwarte, wspierające środowisko. Świadomość neuroróżnorodności oraz umiejętność stworzenia odpowiednich dostosowań jest niezwykle istotne dla zdrowia psychicznego.

Źródła

• Baumer N, Frueh J. What is neurodiversity? Harvard Health 23 November 2021. Available at: https://www.health.harvard.edu/blog/what-is-neurodiversity-202111232645 (accessed June 2023).
• Ameli R, Courchesne E, Lincoln A, Kaufman A S, Grillon C. Visual memory processes in high-functioning individuals with autism. J Autism Dev Disord 1988; 18: 601-615.
• https://www.sciencedirect.com/topics/neuroscience/neurodiversity
• https://www.cuh.nhs.uk/our-people/neurodiversity-at-cuh/what-is-neurodiversity/
• https://www.health.harvard.edu/blog/what-is-neurodiversity-202111232645
• https://www.nature.com/articles/s41407-023-1920-4#citeas